Saflar, zekiler, haydutlar ve aptallar

Aptal bir insan, kendisine hiçbir yarar sağlamadan, hatta bazen zarara uğrayarak başka birine zarar veren kişileri tanımlıyor.

Herkesin akıllı geçindiği, sosyal medyada akıl sattığı günümüzde, aptallık da nereden çıktı? Aslında aptallık hep vardı. En az insanlık tarihi kadar eski olan aptallık, ekonomiyle de sosyal hayat ile de iç içe bir kavram. Neticede tarih, biraz da aptallıkların tarihi değil mi… Ayrıca her gün ‘akıllı işi konular’ da kabak tadı verebiliyor. Enflasyon, döviz, cari açık, yolsuzluk, rüşvet çok mu akıllıca ki hep bunları yazıp duralım! Ya da bilgi iletişim teknolojilerinin tetiklediği yeni ekonomik düzen, ‘aptallıklar’ ağı hâline gelebiliyorsa, 7/24 ‘akıllı’ olmanın bir âlemi yok.

Bu yüzden bugün, inadına aptallığı yazacağım. Önce birkaç temel tanım verelim; insanlar dörde ayrılır: Saflar, zekiler, haydutlar ve aptallar… Yaptığı eylemden zarar eden, ama bir başkasına da yarar sağlayanlara ‘saflar’ diyoruz. Yaptığı bir eylemden yarar sağlayan, aynı zamanda bir başkasına da yarar sağlamasına neden olanlar ‘zekiler’i oluşturuyor. Yaptığı eylemle kendine yarar sağlayan başkasına da zarar verenlere ‘haydutlar’ olarak adlandırıyoruz. Aptallara gelince; Onlar özel bir tür. Çok özel hem de… Aptal bir insan, kendisine hiçbir yarar sağlamadan, hatta bazen zarara uğrayarak başka birine zarar veren kişileri tanımlıyor. Aptallık, bana göre uçsuz bucaksızlık kavramına örnek gösterilebilir

Carlo Cipolla, aptallık üzerine denemeleriyle ünlü bir yazar. Kendince bir tasnif bile yapmış. İşte aptallığın temel 8 yasası:

1) Çevremizde her zaman ve kaçınılmaz olarak bizim tahmin ettiğimizden daha fazla aptal vardır. Bu yasa, nüfusun toplamındaki aptallar oranı hakkında sağlıklı bir tahmin yapmayı engelliyor. Çünkü yasanın da belirttiği gibi, her tahmin gerçek sayıdan az olacaktır.

2) Belirli bir insanın aptal olma ihtimali aynı kişinin herhangi bir başka karakter özelliğinden bağımsızdır.

3) Bir aptalın çevresine zarar verme ihtimali, toplumsal hiyerarşi içindeki yerinin yüksekliği ile doğrudan orantılıdır.

4) Aptal bir yaratık, en umulmadık ve en düşünülmedik zaman ve yerde, nedensiz ve belirli bir planı olmadan karşınıza çıkar.

5) Aptalların eylemleri mantık kurallarına uymadığı için şu sonuçları doğurur:

a) İnsanlar şaşkınlıkla kalakalırlar.

b) Şaşkınlıktan kurtulanlar ise ne yapacaklarını bilemezler, çünkü aptalın mantıksız eylemine mantıkla karşılık vermek mümkün değildir.

6) Aptal olmayanlar her zaman aptalların zarar potansiyelini küçümser.

7) Aptal insan, var olan en tehlikeli insan türüdür.

8) Geri ya da gerilemekte olan bir toplumda, aptallara toplumun öteki üyelerinden daha etkin olma hakkı ve/veya imkânı tanınmıştır.

İktisat tarihçisi Carlo Cipolla’nın ‘8 aptal kural’ı bu… Aptalların sayısının, gerilemekte olan bir toplumda, yükselmekte olan bir topluma oranla daha yüksek olabileceğine inanmak ciddi bir yanlış olur. Her ikisinin de başını aynı orandaki aptallar belaya sokmaktadır. İki toplum arasındaki fark odur ki gerilemekte olan bir toplumda toplumun aptal üyelerine öbür üyeler tarafından daha etkin olma hakkı tanınmıştır.

Bununla birlikte, yükselmekte olan bir ülke, sabit aptal kesimi denetim altında tutmaya çalışan alışılmadık kadar yüksek bir zeki insan oranına sahiptir. Bireysel aptallıkların bileşkesinde kurumsal aptallık şaheserleri, ‘Kendi kişisel tarihimiz içinde’ de büyük yekûn tutar. Belki bir gün aptallıklarımın kişisel tarihini yazarsam, sayısız örneğin içinden çıkarabileceğim ders, başkalarının aptallıklarından da öğrenmem gerektiğidir. Zira yapılacak daha yığınca aptallık var ve hepsini tek başına yapamam. Yalnızca ‘dünün aptallıkları’ yerine ‘yarının aptallıklarını’ koyacağımı biliyorum. Ama şimdiye dair güncel aptallığım; dışarıda hazanın hüznüyle bekleyen İstanbul dururken, bir odaya kapanıp aptallık üzerine aptalca şeyler tuşlamamdır herhâlde…

Şeref OĞUZ