Mimari bir fıtrat, bir mekân, bir tatlı huzur

Batı’da kurumsal sistemler, sürekli denetim ve rekabete; Doğu’da ise işbirliğine, tesanüte ve karşılıksız güvene yaslanır.

Bu toprakların hakiki mekân algısı; şairin bahsettiği “Yaşamak bir ağaç gibi tek ve hür ve bir orman gibi kardeşcesine” düsturuyla mutluluğu çoktan yakalamıştır da sanki kimse bundan haberi yokmuş gibi davranır. Küreselleşmiş, sınırları ortadan kalkmış rasyonel ortak akıl her türlü konforu ve rahatlığı temin ederken huzurumuza kefil olamıyor ve camilerimiz dahi mefhumdan ziyade görselliğin plastik kalıplarında takılıp kalıyorsa zincirin kayıp halkalarını bulmamız gerekiyor.

Mekân; en genel anlamıyla nesnenin uzayda kapladığı yer demektir. Lügâtte “Olmak” anlamındaki kevn, kıyan, keynûne mastarından türetilmiş ism-i mekândır ve “Oluşun meydana geldiği yer” anlamına gelmektedir. Bu yönüyle “Kün fe ye kûn” emr-i İlâhîsi’nin tecelli ettiği bir zemin, bir disiplin; tüm yaratılmışların ve eşyanın vûku bulduğu sınırları tanımlı bir boşluğa atıf yapılır. Eski Yunan felsefelerine kadar varan mekânın mahiyeti daha çok doluluk/boşluk kavramları üzerinden şekillenir. Eflatun’a göre geometrik yüzeylerle sınırlı olan maddenin kapladığı ezelî ve evrensel bir kap varken Aristo’ya göre her unsurun tabiatından kaynaklanan hareket, yine onun tabii bir şekilde yöneldiği mekâna doğrudur. Latince “Lotus” kavramı ile İngilizce “Place, space” karşılığı olarak; felsefi metinlerin işaret ettiği “Khora” terimi hep aynı “Nesnelerin kapladığı varlığı zihinde olan boşluk”u ifade eder. İslam düşünürleri ise “Kuşatan cismin, kuşatılan dış yüzeyi ile örtüştüğü bir iç yüzeyi” tanımlar ki buradaki temel vurgu eşyanın “İhâta edilme”sine yapılır. Öyleyse analitik düzlemde koordinatlarla tanımlanan bir ara yüzden ziyade, bir Kuşatıcı tarafından ihâta edilen “Şey”lerin nasıl ve ne şekilde kuşatıldığı, dolayısıyla kuşatmanın da niteliği belirleyicidir. Bu anlamda ilk İslam felsefecisi Kîndi’nin “Kuşatanla kuşatılan cismin son sınırlarının karşılaşması” şeklindeki mekân tarifi insanoğlu açısından düşünüldüğünde aslolanın “tasavvurumuzdaki mekân” olduğu şeklindedir. Öyle ki insan nereye giderse iç dinamiklerini de beraberinde götürür, mekân algısı ve diğer tüm yaşamsal pratikleri de aslında bu iç dinamiklerde nasıl mâkes buluyorsa, öyledir.

Işığın, malzemenin, objelerin, koku ve seslerin bir arada oluşturduğu mekân algısı, kâğıtlara çizilen eskizlerden çok farklıdır. Yapının “Estetiği”, üç boyutluluğu, doku etkisi, çevreyle ve insanla kurduğu ilişki, iç mekânlardaki renk düzenlemesi, döşeme kaplamaları, aydınlatmaların yeri, biçimi, açısı ve gücü; duvarların akustiği, mobilya ve eşyaların özellikleri dolayısıyla tüm bunların popüler ifadeyle “Aura”sının insanın üstündeki psikolojik etkileri zahiri etkilerinden çok daha fazladır ve pek de kontrol edilebilir değildir.

Şüphesiz fiziksel özellikleri ile bir mekân, içindeki yaşamların kalitesini ve konforunu belli bir düzeyde etkiler -burada mimarlığın mekân tasarımındaki tanımladığı rasyonel “İnsan yaşantısı”nın bir dizi temel gereksiniminden bahsediyoruz. Bu ihtiyaç listesinin her bir yapı özelinde belli kriterlerle karşılanması sonucu mekândan beklenen misyon neredeyse tamamlanmış olur. Oysa insanın içinde neşvünema bulduğu, salındığı, dağıldığı, toplandığı; zaman zaman arz ve sema arasında seyrüsefer edip, zaman zaman topraktan aşağı mesabelere indiği “İki kapılı bir han”da fiiliyatının sınırları için bu tarif ziyadesiyle yüzeysel kalmaktadır.

BATI’DA BİREYSELLİK DOĞU’DA CEMAAT

Yaşamın zaman ve mekân olmak üzere iki temel sabiteye bağlanmış denklemi bizi, eylemleri illa ki bir mekânda geçen ve bu düzlemden koparılamayacak olan “İnsan yaşantı”sını tasarlamaya itiyor; ancak bazı ön kabullerde büyük oranda yanılıyoruz ki çıkan ürünler kullanıcıları bir türlü tatmin etmiyor. Ne kadar çok değişkeni hesaba katmış olursak olalım elimizdeki parametrelerden oluşturduğumuz çizelgeye tik atarak ilerlediğimiz tasarım programları bir şekilde marjinalize oluyor ve çoğu zaman insanın fıtratı ile bütünleşemiyor. Bugün yaşamsal pratiklerin ve ruhsal devinimlerin mimari projelerle tasarlanmış mekânları çoktan aşıp taşarak kabına sığmıyor oluşu, artık bu terazinin bu sıkleti taşımadığını gösteriyor.

Bu cihetle tarihsel süreçte medeniyetler arası arayışlar ve dolayısıyla şekillenmeler de farklılaşıyor. Örneğin mekânsal objelere farklı misyonlar yükleyen Uzak Doğu felsefelerinden feng shuiye göre evrenin yaşamsal enerjisini kontrol etmek ve mekânlara aktarmak mümkündür. Dolayısıyla mekânlar fiziki şartlarının dışında enerjileriyle de insanların yaşamlarını etkiler. Yaklaşık altı bin yıl önce şekillenmeye başlayan bu felsefelerden bilinen ilk literatür, Kwok Po’nun Defin Kitabı’dır. Ve şu cümle ile başlar: “Ejderhanın enerjisi rüzgârla dağılır, suyu görünce durur.”

Ateşin rengi kırmızıdır; yaz mevsimini ve güneyi temsil eder. Suyun rengi koyu mavidir; kış mevsimini ve kuzeyi temsil eder. Tabiattaki en doğal kaynak olan ve sarı ya da kahverengiyle sembolize edilen toprak; her türlü yansımanın gerçekleştiği obje merkezidir. Mekânların tasarımında kullanılan ahşap yeşil renklidir; yönlerden doğuyu, mevsimlerden ilkbaharı temsil eder. Ve yine doğal bir rezerv olan metal; sonbaharın temsilcisi olarak beyaz ya da altın sarısıyla gösterilir ve yönünü batıya dönmüştür. Mekânlara konulan ağır ya da hafif objelerin, bunların renklerinin, yönlerinin ve konuşlanma biçimlerinin; her birinin bir anlamı, insan ruhu üzerinde belli bir etkisi vardır.

Tabi bütün bunların neşet ettiği topraklardan Batı’da bireysellik ön planda iken, Doğu’da kolektif yaşam ve cem olmak/cemaat olmak esastır. Batı’da kurumsal sistemler, sürekli denetim ve rekabete; Doğu’da ise işbirliğine, tesanüte ve karşılıksız güvene yaslanır. Buradan hareketle Batı’da tüm haklar evlilik sözleşmesi, iş sözleşmeleri, kurum sözleşmeleri ile garanti altına alınırken, Doğu’da yasalar gerekmedikçe pek kullanılmaz çünkü aslolan ilişkilerdir, söz namustur, yazılı olmayan değerler daha çok önemsenir. İşte mekânsal tasarımlar ve mekânların insanlar üzerindeki etkileriyle mekândan beklenen mutluluk, huzur niteliği bu noktalarda ayrışma gösterir. Çünkü Doğulu felsefe en genel hâliyle kolektif mutluluğu bireysel mutluluktan daha çok dikkate alır ve mutluluk algısını da toplum üzerinden yapılandırır. Mekânlardaki çok giriş/çıkışlı iç içe geçmiş girift ilişkilerin belirlediği mutluluk ve huzur olgusu ancak “Herkes”le birlikte şekillenir. Herkes ve her şey birbirinden en üst düzeyde etkilenir, eşyanın döngüsü, insanla etkileşimi kaçınılmazdır, komşu komşunun külüne muhtaçtır ve toplumsal sıkıntıların her evde belli bir ağırlığı vardır. Oysa Batı’da insanlar “Kendi ayaklarının üzerinde durma”, “Kimseye muhtaç olmama” anlayışıyla yetiştirildikleri için toplumsal bağları zayıf ve kişisel sınır tanımları çok belirgindir. Güvenlik sınırları tehdit edilmedikçe kimse kimseye ilişmez ve dolayısıyla mekânsal algılar da son derece kişiseldir.

Esasında bir toplumsal baskı altında zoraki huzur arayışları da, özgürlük ve bireysellik uğruna yalnızlaşmak bedeliyle devşirilen mutluluk formülleri de kendi içinde ontolojik sorunlar barındırmaktadır. Bugün Kuzey Avrupa ülkelerindeki gelişmişlik düzeyi ve sahip olunan imkânlara karşın yükselen intihar oranları, bireyselleşmenin getirdiği yalnızlık ve mutsuzluğa bağlanıyor. Öte yandan bugün Uzak Doğu felsefelerindeki yaşamsal enerjinin kontrol edilmesi ve mekânlara aktarımındaki temel ölçütler de tartışılır hâle gelmiştir.

KÜÇÜK GÜZELDİR, AZ ÇOKTUR

Bütün bunların yanında; bir de İslam disiplininden doğan ve Anadolu irfanıyla yoğrularak kemale eren tasavvuf bilinci vardır ki mekânın insan üzerindeki tesirlerine bambaşka bir perspektiften bakar. Temel mutluluk tanımını “Tevhid” bilincinden yola çıkarak yapar. Herkesin yaradılış sırrıyla getirdiği baskın esmanın yansımasıyla “Hayat”ın bir yönünü tamamlaması esastır. Her bir şahs-ı muhterem, mevcudat zincirinin bir halkası olması hasebiyle hem biriciktir hem de bireyselleşme lüksü yoktur. Mutluluk daha çok iç huzuru yakalamak özelinde ancak hayatı ve mekânları paylaşabilmekten geçer. Yaşadığımız yerleri sadece fiziksel olarak sınırları tanımlanmış bir mekân, program, biçim ve teknoloji üzerinden değerlendirilen alan ya da konut olarak değil ev, yuva, hane gibi kâinat ağacının birer yaprağı hükmünde görür. Yeryüzü bütünüyle bir mescid kılındığına göre hanelerin tasarlanmasındaki temel ölçütler mahremiyet, korunaklılık, esneklik, öznellik ve diğergamlık ya da şu fani dünyanın geçici mabetleriyle kurduğumuz aidiyet bağı üstünden gelişir.

Zamandan ve mekândan münezzeh olan bir Yaratıcı’nın yarattıklarına emaneten tahsis etmiş olduğu tüm nimetler gibi mekânsal algı da bir varoluş biçimiyle oluşmaktadır. Kâinata mümkün olabilecek en az müdahaleyle ve yine topraktan gelen doğal malzemelerle inşa edilecek mekânların geri döndürülebilir olması, konut dokusunun “Sadece dokunarak” gelişmesine yol açmıştır. Varlığın kendisine saygı göstererek, insanın toprakla ilişkisini kesintiye uğratmadan müstakil konut bahçesinden mahalleye, mahalleden şehre, oradan bütün bir ülke ve yerküreye yansıyan mekân algısının fıtratla uyumu göz önüne alınırsa hem ferdî hem de içtimai huzurdaki payı yadsınamaz. Doğal malzemeye yansıyan işçilik teknikleri ruhun inceliklerini ve kemal seviyesini ortaya çıkarırken, çevreyle ilişkiyi öyle doğru bir yerden kurar ki mevcut mahremiyet sınırları ile bütünlüğe ulaşmak mümkün olabilmiştir. Örneğin ev sahibinin bu evin içerisinde yaşarken komşusuyla nasıl bir münasebet içerisinde olmak istediğini ortaya koymasına imkân vererek, evin gölgesini komşunun güneşten faydalanması için başka bir cepheye düşürerek yapar bunu.

Her evin suyla ilişkili bir hacim birimi, bu birimi merkeze alan tonozla örtülü bir eyvanı ve gezinti terasının olmasının yanında bazılarının duvarlarındaki özel tasarım kuş takaları, kesme taş ile örülmüş duvarları, geniş katılımlara olanak sağlayan sofaları, cumbaları, hayatları vardır. “Küçük güzeldir” ve “Az çoktur” düsturlarından hareketle iç mekânlardaki döşeme tarzı, nesnelerin ve kullanım birimlerinin konuşlanma biçimi, sükûnetle hareketi dengeler gibidir. Tevazu, dozunda çekingenlik ve tabiiliğin yerleştirildiği haneler üzerinden fertlerin iç dünyalarına tozun, sesin, ışığın, dokunun nasıl yansıdığını da okumuş oluruz.

Bu toprakların hakiki mekân algısı; şairin bahsettiği “Yaşamak bir ağaç gibi tek ve hür ve bir orman gibi kardeşcesine” düsturuyla mutluluğu çoktan yakalamıştır da sanki kimse bundan haberi yokmuş gibi davranır. Dünyayı tüketen malzemelerin ruhlarımızı da tükettiği son dönemeçte geleneksel kodlarımızı hatırlamaya, yaşadığımız mekânlarda kendimizle buluşmaya ihtiyacımız var. Küreselleşmiş, sınırları ortadan kalkmış rasyonel ortak akıl her türlü konforu ve rahatlığı temin ederken huzurumuza kefil olamıyor ve camilerimiz dahi mefhumdan ziyade görselliğin plastik kalıplarında takılıp kalıyorsa zincirin kayıp halkalarını bulmamız gerekiyor. Oysa Hz. Ali’nin dediği gibi, “İlim bir noktaydı, onu cahiller çoğalttı.”

Hacer YEĞİN – Mimar/Yazar