Fatih Divan’ı Londra’ya nasıl gitti?

Sotheby’s müzayede evi, 27 Ekim 2020’de açık artırma ile Fatih döneminde yazılmış bir Divan’ın satışa çıkarılacağını duyurdu. 15. yüzyıldan kalma bu yazma eserin açılış fiyatı Fatih’in ikili portresinden çok daha düşük. Sotheby’s yetkilileri, Topkapı Sarayı Müzesi’nde buna benzer, şiir içerikli 10 tane divan bulunduğunu, bu eserin ise satılabilir tek eser olduğunu belirtiyor. Peki Osmanlı sarayı için üretilen bu yazma eser, saray dışına nasıl çıktı?

Açılış fiyatı 80 bin Sterlin’den başlayan ve 27 Ekim’de açık artırmayla satılacak 15. yüzyılın ikinci yarısından kalma Divan, Kemal-i Hucendi’nin (Kamal Khujandi) şiirlerini içeriyor. İslam Ansiklopedisi’nde yer alan bilgiye göre, Divan’ın yazarı soyadından anlaşıldığı üzere Mâverâünnehir bölgesinde bulunan Hucend’de doğdu. Tebriz’e yerleştikten sonra tanınmış bir şeyh olduğu belirtilse de hangi tarikata mensup olduğu bilinmiyor. Timur döneminde Timur’un oğlunun ve Azerbaycan Valisi’nin takdirini kazandığı, 1401’de vefat ettiğinde ise Ferahbahş mahallesine defnedildiği belirtiliyor. Aşk ve tasavvufa dair gazeller yazan Hucendi, mahlas isim olarak “Kemal” adını kullanmış. Yaklaşık sekiz bin beyit ihtiva eden divanı genellikle gazel, kıta ve rubâîlerden oluşuyor ancak bu divanı Mevlana kadar ünlü olmamış. Divanının minyatürlerle süslü bir nüshasının Viyana Millî Kütüphanesi’nde bulunduğu, İslam Ansiklopedisi’nde verilen bilgiler arasında. Eserin Türkiye’de ve özellikle İstanbul kütüphanelerinde de (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3962-3963) birçok nüshası bulunuyor. Divan iki defa Tebriz’de (1332, 1337), son olarak da Îrec Gül-i Surhî tarafından Tahran’da (1374) neşredilmiş.

FATİH’İN SİPARİŞİYLE ÜRETİLMİŞ BİR NÜSHA

Sotheby’s’in satışa sunduğu Divan, Hucendi, Fatih döneminden önce öldüğünden, onun divanının nüshalarından biri durumunda. Yani Fatih'e ithaf edilmesi bu Divan’ın içindeki şiirlerin özellikle Fatih için yazıldığı anlamına gelmiyor, Hucendi’nin şiirlerinin Fatih için kopyalanarak el yazması kitap haline getirildiği anlamına geliyor. Aynı eser, 2018 yılında yine Londra’daki başka bir şirket tarafından 400 bin Sterlin açılış fiyatıyla satışa sunulmuştu. Şu anda açılış fiyatının 80 bin Sterlin’de olması, eserin zararına satışa çıkarıldığını gösteriyor.

Sotheby’s, medyaya yaptığı açıklamada esere Türkiye’den yoğun ilgi olduğunu belirterek eserin Türkiye’ye döneceğini umduklarını belirtiyor, kısacası Fatih’in ikili portresi için yapıldığı gibi, pazarlama taktiği olarak yine ‘Türkiye’ye ait eser Türkiye’ye dönsün’ türünden bir strateji uygulanıyor.

Fatih döneminde onun emriyle 150’ye yakın el yazması kitap üretildi ve bunlardan 24 tanesi edebiyat ve şiir içerikliydi. Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde edebiyat içerikli olanlardan sadece 10 tanesinde Fatih Sultan Mehmed’e ithaf sayfası bulunuyor. Sotheby’s uzmanları, satışa sundukları bu Divan’da Fatih’e ithaf sayfası bulunması üzerinden pazarlama söylemi geliştiriyor. Böylelikle Fatih’e ithaf sayfası içeren yazma sayısının, bu satışa sundukları Divan ile 11’e yükseldiğini belirtiyorlar.

DİVAN SARAYDAN NASIL ÇIKTI?

Siyah mürekkeple talik yazı üslubunda neşredilen ve içinde Fatih’e ithaf edildiği belirtilen Divan’da Fatih’in kütüphanesine ait olduğunu gösteren çerçeveli kayıt sayfasının yanı sıra son sayfasında oğlu II. Beyazıd’ın da mührü bulunuyor. Bu kayıtlar Fatih’in Kemal-i Hucendi’nin Divan’ını okumak istediği için bu eserin neşredilmesine dair sipariş verdiğini gösteriyor. Eserde II. Beyazıd’ın mührünün bulunması ise eserin II. Beyazıd döneminde halen Topkapı Sarayı’nda bulunduğunu gösteriyor. Ancak bu tarihten sonra kimlerin eline geçtiği 1870’lere kadar bilinmiyor.

Sotheby’s’in verdiği menşei bilgisine göre, 1870 yılında İran’daki Kaçar Prensi Kasım Han’ın sanatçısı Lûtf Ali Şirâzî bu Divan’ı yeniden ciltlemiş. Sanatçının ciltte yazdığı not, 1870’te eserin Kaçar ailesine ait olduğunu kanıtlıyor. Sotheby’s’e göre eser diplomatik bir hediye olarak İran’a gönderilmiş olabilir.

Eserin İran sınırları dışına ne zaman çıktığına dair de bir kanıt mevcut. 1897’de İran sınır kontrolü eserin bir sayfasına ‘teftiş’ mührü basmış. Dolayısıyla eser, 1897’de İran’dan ülke dışına çıkarılmış.

1789-1925 arasında İran’ı yöneten Kaçar hanedanının Türk kökenli bir aile olduğu İngiliz kaynaklarında belirtiliyor. Kaçar hanedanları 1794’te Zend hanedanlığını devirip yerine geçtiklerinde Kafkasların büyük bölümünde İran hakimiyetini tesis ettiler. 19. yüzyılda ise Ruslara yenilince bugünkü Gürcistan, Dağıstan, Azerbaycan ve Ermenistan’ı kaybettiler. 1930’da sürgüne gönderilen bu ailenin mensupları, İran tahtının varisleri olarak şah unvanı taşıdıklarını iddia etmeye uzun süre devam etti. Kardeşinin ölümünden sonra kendini şah ilan eden Muhammed Hasan Mirza, 1943’te İngiltere’de öldü. Aileden bugün tahtın varisi olan kişi ise II. Muhammed Hasan Mirza ismini taşıyor. Kaçar ailesinin üyeleri, bir birlik kurmuş durumdalar ve her yıl konferans düzenleyip aileleri hakkında yapılan akademik çalışmaları destekliyorlar.

Sotheby’s’in satışa sunduğu ve Fatih’e ithaf edilen Kemal-i Hucendi’nin Divan’ının 1897’de İran dışına, gümrük kontrolünden geçirilerek çıkarılması, bu eserin resmi şekilde kaydı yapılarak götürüldüğünü yani kaçırılmadığını gösteriyor, belki yine diplomatik bir hediye olarak gönderilmiş olabilir. 1897 itibariyle İran’ı yöneten Kaçar hanedanı, tıpkı aynı dönemde Osmanlı’da olduğu gibi büyük bir dış borca sahipti ve borçlarını yapılandırmaya çalışıyordu. İran’da 1908 yılında petrol bulundu. Ancak bundan önce bu dönemin hanedanı Şah Muzaffer ed-Din Kaçar, 1901’de ülkede petrol bulunması durumunda, ülkenin büyük bölümünde petrol çıkarma haklarını bir İngiliz’e devretmişti. Şah Muzaffer ed-Din Kaçar, 1906’ya kadar süren hakimiyeti döneminde üç kez Avrupa gezisi yapmış. Osmanlı’da sadece Abdülaziz’in bir kez Avrupa gezisi yaptığı hatırlanacak olursa bu önemli bir bilgi.

Fatih’in siparişiyle hazırlanan, içinde Fatih’e ithaf sayfası, Fatih’in ve II. Beyazıd’ın kütüphane mühürleri bulunan Kemal-i Hucendi’nin Divanı’nın Sotheby’s tarafından satışa sunulan bu nüshası, Topkapı Sarayı’ndan çıkıp İran’a gitmiş, ardından yine İran’dan çıkıp Londra’ya ulaşarak, 2018’den sonra 2020’de ikinci defa Londra’da alıcı bekliyor.

Türkiye’de Kemal-i Hucendi’nin Divanı’nın başka nüshalarının bulunduğu dikkate alındığında, Sotheby’s’in satışa sunduğu 20×12 santimlik bu eserin, bizdeki devlet koleksiyonlarında yer alanlardan tek farkı içindeki ithaf sayfası ve kütüphane mühürleri.

Eserin Topkapı Sarayı dışına nasıl çıkarıldığı konusunda ise henüz kesin bir bilgi bulunmuyor.

Kaynak: Duvar / Melishan Devrim